Por: Marciano Ramos Moreira*
Ten alguns prekonseitu ki detratoris di nos lingua ta uza pa dispreza-l. Entri es prekonseitus, sta ma nos falar ka ten gramatika. Oji, N ta ribate es prekonseitu li di forma mas extensu.
Na un ensaiu dimeu intituladu “Orijen di lingua kabuverdianu” i publikadu nes benditu jornal, nu odja ma, sigundu tioria universalista difendedu pa Avram Noam Chomsky, Kriolus – fidjus di skravus ki ben ta nase li na Santiagu – insufla gramatika inatu na pidgin i bira-l lingua, lingua kabuverdianu. Ora, na kenha ki nu ta akredita: na Avram Noam Chomsky (prufesor emeritu di linguistika di MIT – 2º midjor universidadi di mundu) o na es leigus ki ta konfundi gramatika ku livru di gramatika?
Nu ten txeu prova ma nu ten gramatika na nos falar. Pa izenplu: ti ki stranjeru o kriansa papia nos lingua mariadu, nu ta nxina-l nos gramatika, istu e, nu ta fla-l: e ka si ki ta fladu, ta fladu di es manera; ti ki Kabuverdianu di un ilha papia varianti di otu ilha mariadu, utenti di kel varianti ta kuriji-l, istu e, ta mostra-l spesifisidadi gramatikal di varianti en kauza.
Pa apolojistas di tezi ma nos lingua ka ten gramatika, un lingua so ten gramatika si Guvernu inpo un livru di gramatika. Ora, gramatiku ka ta inventa gramatika, mas sin, diskreve-l, istu e, diskreve regras preizistenti ki utentis di kel lingua ta rispeta na ta uza-l. Konkretamenti, na kazu di un gramatika ki ta bazia na siensia i non na kaprixu: si 100% di utentis di un lingua ta sigi diterminadu regra gramatikal, gramatiku ta skrebe, na livru di gramatika, sobri kel kiston gramatikal: “E asi ki ta fladu”; si mas di 50% di utentis di un lingua ta sigi diterminadu regra gramatikal, gramatiku ta skrebe, na livru di gramatika, sobri kel kiston gramatikal: “Normalmenti e asi ki ta fladu”; si ten varius regra gramatikal sobri un kiston gramatikal i ninhun di kes regra gramatikal ka ten maioria di utentis i si 2 di kes regra mas papiadu ten maioria di utentis, gramatiku ta skrebe, na livru di gramatika, sobri kel kiston gramatikal: “Maioria ta fla asi ku asadu”; i na kontestu di un diversidadi di regras gramatikal sobri un dadu kiston gramatikal sen prueminensia di 2 regra ku maioria di utentis, gramatikus ta skodje, pa izenplu, soluson adotadu pa kel skritor ku mas sigidoris na kel kumunidadi linguistiku: “Skritor Fulanu di Tal skrebe asi”. Normalmenti e pusivel aplika “e asi ki ta fladu” o “normalmenti e asi ki ta fladu” pa maioria smagador di kistons gramatikal.
Mesmu di pontu di vista di livrus di gramatika, dja nu ten txeu livru di gramatika, nomiadamenti: na 1880, surji rudimentus gramatikal di Adolfo Francisco Coelho; na 1886, Joaquim Vieira Botelho da Costa i Custódio José Duarte publika “Breves estudos”; na 1888, surji “Apontamentos” di António de Paula Brito; na 1957, Baltazar Lopes publika 1º gramatika di folgu; na 1961, surji “Crioulo Cabo-Verdiano: Contribuição” di Dulce Almada; na 1982, surji “DISKRISON STRUTURAL” di Manuel Veiga (ki ta aborda diversus varianti); na 1989, surji “O crioulo da ilha de São Nicolau” di Eduardo Cardoso; na 1995, surji “INTRODUÇÃO À GRAMÁTICA” di Manuel Veiga (obra gramatikal mas prufundu ti oji publikadu); na 2000, surji “Grammaire de la langue cap-verdienne” di Nicolas Quint; i na 2002, surji “O CABOVERDIANO EM 45 LIÇÕES” di Manuel Veiga (abordandu varianti di Santiagu ku di Sanvisenti). Fora kes livru li, nu ten dizenas di otus obra di txeu invistigador (prinsipalmenti stranjerus) i ki ta aborda kistons gramatikal spesifiku di nos lingua.
Klaru, kes bairista duentiu ta fla: – Ah, kes gramatika la ka e di nha “lingua”!
Ora, kenha ki ka kre ninhun di kes livru di gramatika ki izisti, debe faze disel o spera ti ki Stadu kunpri Konstituison inpondu un livru di gramatika. Nu ka debe dexa es bairistas duentiu inpo-nu ses pulitika: – N ka tene pe i, trokadu kel li, kes ki tene pe, ka pode anda…
Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
