Por: Marciano Ramos Moreira*
Nes ensaiu, N sa ta ben da alguns subsidiu pa difende ma nos lingua maternu ta aumenta valor di Sidadi-Velha enkuantu Patrimoniu Mundial. I trokadu kel li, plenu ofisializason di lingua kabuverdianu e un di kes forma di prezerva es statutu di Sidadi-Velha.
Dipos di 2004, pa un sitiu entra/mante na Lista di UNESCO pa Patrimonius Mundial, el ten ki rispeta nen si e so un di kes 10 kriteriu stabelesedu. Pa es ensaiu, N ta distaka 3 di es kriterius – sitiu debe: a) ser tistimunha di interkanbiu inpurtanti di valoris umanu; b) ser uniku tistimunha (o tistimunha straordinariu) di un tradison; c) sta relasionadu ku akontesimentus di exsesional inpurtansia mundial.
Alias, sobri inpurtansia di lingua enkuantu patrimoniu imaterial pa entra na Lista di UNESCO pa Patrimonius Mundial, konven lenbra ma lingua di Garifuna (di zona di Amérika Sentral, la pa banda di Nikarágua) e Patrimoniu Mundial, djuntu ku dansa i muzika di Garifuna (konfiri: https://tinyurl.com/y6yxutmv ).
Duranti 33º seson di Kumite di Patrimonius Mundial ki kaba na dia 30/06/2009, un Patrimoniu Mundial ki dja staba na Lista, tradu (Dresden Elbe Valley – Alemanha).
Studiozus di kriolus ki ta papiadu na un monti di teras, rapara ma ten un grandi similhansa entri kriolus di mundu interu di pontu di vista di ses sintaksi.
Na verdadi, odiernamenti, linguistas ten stadu ta difende mudansa di agrupamentu di kriolus di mundu. Ti resentimenti, kriolus ta staba djuntadu ku familia di lingua di kolonizador di undi es resebe ses fundus leksikal. Asin, nu ten kriolus ku prevalensia di palavras di orijen purtuges agrupadu djuntu ku linguas latinu, kriolus ku prevalensia di palavras di orijen ingles djuntu ku linguas anglo-saksoniku, etc. Entritantu, atualmenti, alguns linguista sa ta difende ma kriolus di mundu ta konstitui un familia linguistiku autonomu.
Sobri relevansia di sintaksi pa agrupamentu di un lingua, N ta txoma atenson di leitoris pa un palestra prufiridu li na Kabu Verdi pa sientista di lingua Profesor Doutor Jürgen Lang, undi el mostra ma siensia linguistiku, pa alen di konseitu tradisional di “familia linguistiku”, intruduzi, mas resentimenti, konseitu “federason linguistiku”, undi pode fika djuntadu linguas di familias diferenti si es ten afinidadis na sintaksi.
Linguistas aprizenta 2 tioria pa splika trokadu kuze ki ta izisti es grandi similhansa entri kriolus di mundu interu di pontu di vista di ses sintaksi: I) ma seris umanu ta nase ku kapasidadi di kria lingua sugundu un mesmu sintaksi; II) ma tudu kriolu di mundu ta ben di un mesmu kriolu-mai txaskan.
Difensoris di tioria di kapasidadi di seris umanu kria lingua sugundu un mesmu sintaksi, ta fla ma ti ki grupus di pesoas ku diferentis lingua maternu ta ser obrigadu, di rapenti, vive djuntu, es ta tenta kumunika ku kunpanheru atraves di un pidgin.
Pidgin e un lingua franku, un lingua pa disgadja, utilizadu entri pesoas ki ten otus lingua maternu, diferentis entri es. Pidgin ta karateriza pa mistura leksikal i sinplifikason sintaksiku, tudu isu ku grandi instabilidadi gramatikal i forti variason di falanti pa falanti (idioletus ku diferensas prununsiadu entri es), nomiadamenti konsuanti lingua maternu di kada falanti.
Kriansas di falantis di un dadu pidgin, sugundu es sientistas, ta traze disiplina pa es pidgin, istu e, stabilidadi gramatikal, kuerensia internu – ku otus palavra, es ta traze un gramatika pa es pidgin. Asin, ta nase un novu lingua. Es tipus di lingua atualmenti ta txomadu kriolus. So ki, sugundu es invistigadoris, na kabesa di kualker kriansa di kualker parti di mundu, ta izisti, na nasensa, un mesmu gramatika, un mesmu lojika linguistiku. Pur isu sintaksi di kriolus di mundu interu ta parse ku kunpanheru.
Tendu en konta ma, a partir di 1462, Purtugezis komesa povua Santiagu i ma, a partir di 1465, dja tenba Pretus li, ku bazi nes tioria, nu pode suponha ma, pa finais di sekulu XV, dja tenba un novu jerason – kriansas ki nase i kria li na Sidadi-Velha, kriansas transformador di pidgin di Kabu Verdi na lingua kabuverdianu, prusesu ki debe ter maturadu na miadus di sekulu XVI.
Purtantu, nos kriolu e mas antigu ki tudu otu lingua konxedu pa kriolu na atualidadi. I, ku tenpu, un kriolu ta ganha kada bes maior stabilidadi gramatikal.
Kel otu tioria ten un splikason ki e mas fasil di ntende: primeru surji nun lugar (provavelmenti ilha pabia ilhas e ki ten sidu bersu di maior parti di kriolus di atualidadi) un kriolu-mai i, mas tardi, atraves di ses falantis, es kriolu-mai ba ta spadja pa tudu kantu di mundu undi nes mumentu ta papiadu un kriolu. Nes disiminason, pode kontese ki falantis di kriolu-mai ba pa lugar A, disimina kriolu-mai i, subsikuentimenti, alguns abitanti di lugar A ba pa lugar B i asin susesivamenti…
Si nu bazia nes 2º tioria, di novu kriolu kabuverdianu e kandidatu pa kriolu-mai pabia Sidadi-Velha non so e di kes mas antigu laboratoriu di kriolu na mundu, mas tanbe el foi un di kes mas inpurtanti plaka jiratoriu di konsentrason i subsekuenti redistribuison pa txeu kantu di mundu di lansadus i skravus kabuverdianizadu, inkluindu skravus marinheru.
Ku bazi na kualker un di es 2 tioria sientifiku, nos kriolu ta rispeta kes 3 kriteriu di UNESCO supra mensionadu. Provavelmenti, atraves di prezervason di lingua kabuverdianu, nos povu sa ta da se mas inpurtanti kontributu pa mante bibu un tistimunha di parti relevanti di Storia di Umanidadi.
E ka pur si ki txeu kriolista stranjeru ta studa nos lingua ( https://tinyurl.com/3s84xdy3 ). Npos nu debe faze plenu ofisializason di lingua kabuverdianu = un trunfu pa statutu Patrimoniu di Umanidadi di Sidadi-Velha!
Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
