Por: Marciano Moreira*
N sa ta ben dimonstra ma Kabu Verdi (KV) e di kes tera mas disentralizadu na mundu.
Un tera e “exsesivamenti sentralizadu” si se orgon sentral di puder ten exsesu di afazer konparativamenti a ses konjeneri vistu teritoriu, populason i PIB ki es orgon ta jeri.
Ti ki N fla “exsesu di afazer”, N sa ta pensa nun kuantidadi di trabadju ki ta ultrapasa kapasidadi di orgon sentral di puder, rizultandu na falta di tenpestividadi na tomada di disizons pur parti di es orgons.
E irefutavel ma kuantidadi di trabadju di un orgon sentral di puder e pruporsional ku teritoriu, populason i PIB ki el ta jeri.
Asin sendu, e irasional ben fla ma Mónaku e exsesivamenti sentralizadu, pabia e un Stadu ki ka ten nen pruvinsias nen munisipius, mas apenas bairus.
Ka basta un tera ser Stadu Indipendenti pa el ser exsesivamenti sentralizadu so pabia el ka ten mesmu organizason administrativu ki un tera di dimenson kontinental, sima Rúsia o Kanadá o Xina o Merka.
Frekuentimenti, arautus di rijionalizason ta aprizenta otus tera komu izenplu di teras disentralizadu. Entri otus, es ta limia Fransa ku Merka. Mas: la Fransa (metropolitanu), en media kada rijion ten serka di 25 mil km2 i 3 milhon di abitantis; la Merka (Stadus kontiguu), en media kada rijion ten serka di 160 mil km2 i 6 milhon di abitantis; KV ten so serka di 4 mil km2 i meiu milhon di abitantis txaskan, ki ka ta pruduzi nen 10% di PIB mediu di kada rijion di Fransa o di Merka.
E mas o menus mesmu kuza ku kuazi tudu tera ki ta aprizentadu pa izenplu. Istu e, sigundu kes kriteriu OBJETIVU (teritoriu, populason i PIB), KV e di kes tera mas disentralizadu na mundu.
Sentralizason o disentralizason ta fazedu atraves di leis ki normalmenti ka ta diskrimina ilhas. Si alegadu marasmu di Sanvisenti e trokadu sentralizason, pamodi ki Sal ku Boavista sa ta dizenvolve mas faxi ki Santiagu?
Propi Indipendensia foi un atu di disentralizason, pois diversus funson ki Guvernu Purtuges ta ezerseba di Minhu ti Timor, Guvernu Kabuverdianu pasa ta ezerse-s apenas di Santanton ti Djabraba. Institusionalizason di puder autarkiku autonomu na anus 90 foi un atu di disentralizason.
Alguns difensor di rijionalizason ta alega ma sa ta fazedu, li na Santiagu, un persentajen exsesivu di investimentus publiku.
Ami e kontra kualker ripartison di investimentus publiku ki ka ta sigi prinsipius di ekuidadi i di solidariedadi.
Na nves di es paladinus di rijionalizason ataka alegadu inekuidadi na distribuison di investimentus publiku pur ilha, aprizentandu dadus relevanti, es ta ben difende rijionalizason di nos tera mikroskopiku. Pa kaba mata, es ta salta di 8 pa 80 i, pur isu, es ka ta difende, nes 1º fazi, kriason di 2 pruvinsia (Sotaventu ku Barlaventu), mas di 10 pruvinsia di un sentada!
Isu kuandu rijionalizason ka ta ben muda prusesu disizoriu di investimentus publiku struturanti, uniku tipu di investimentu publiku susetivel di mitiga asimetria rijional.
Ifetivamenti i infilismenti, reseitas fiskal ka e prinsipal fonti di investimentus publiku struturanti li na nos tera. I, sigundu pruposta di lei, reseitas fiskal, bazikamenti, e uniku fonti di reseita relevanti i sustentavel pa futurus rijion. Investimentus publiku struturanti ta finansiadu, li na nos tera, esensialmenti ku popansa externu (enprestimu i minguanti ajuda publiku). Bazikamenti, so Guvernu Sentral ten asesu a es popansa externu.
Rijions ka ta ben manda na Guvernu Sentral. Purtantu, si ten ma-fe na distribuison di investimentus publiku, ka e rijionalizason ki ta ben kaba ku es ma-fe, pois povu ta ileje Guvernu Sentral pa inplimenta se prugrama ileitural, non, prugrama ileitural di kada rijion…
*Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
marciano_moreira@yahoo.com
