Por: Marciano Moreira
Na un nha ensaiu anterior, N papia di alguns prikonseitu ki ditratoris di nos lingua ta uza pa dispreza-l. Entri es prikonseitus, N limia kel li: ma kada Kabuverdianu ta papia di se manera. Oji, N ta ribate es prikonseitu li di forma mas extensu.
Es manera di pensa sta eradu trokadu diversus razon, dizignadamenti:
1º razon
Sima nu odja na un nha ensaiu anterior, ti ki nu adapta tioria di Avram Noam Chomsky (prufesor emeritu di linguistika na 2º midjor Universidadi di Mundu – MIT) sobri orijen di kriolus a spesifisidadis di nos Storia, ta da kel li:
Kes skravu ki ben di Áfrika, ta tentaba papia purtuges i es ta papiaba-el kada un di se manera, istu e, ku extraordinarius diferensa idioletal, dipendendu dizignadamenti di lingua maternu di kada un i di rispetivu tenpu di stada li na Kabu Verdi. I es falar e konxedu mundialmenti pa pidgin.
Kriolus (fidjus di kes skravu ki ben ta nase i kria li na Kabu Verdi) ka sabeba linguas maternu di rispetivus projenitor, pabia ses projenitoris ta papiaba pidgin li na Kabu Verdi.
Pabia kada skravu vindu di Áfrika ta papiaba di se manera, es ka podeba kuriji ses fidjus ku “e si ki ta fladu”, pabia ka ta izistiba “e si ki ta fladu”. Trokadu kel li, es Kriolus tevi oportunidadi di uza lojika linguistiku inatu – lojika linguistiku universal – pa papia pidgin, insuflandu, di es manera, gramatika universal na pidgin i, ku suseson di jerasons di Kriolus, birandu pidgin na lingua – lingua kriolu, kriolu kabuverdianu.
Ku otus palavra, a partir di 2º o 3º jerason di Kriolus, dja mas grandis podeba fla ses fidjus “e ka si ki ta fladu” i mostra-s e modi ki ta fladu, istu e, mostra-s gramatika di kriolu kabuverdianu. I, asin, pidgin ba ta stingi, istu e, ba ta dexa di izisti situason di kada Kabuverdianu papia di se manera.
2º razon
Nu odjaba na un ensaiu dimeu anterior ma un linguista di kraveira mundial di nomi Max Weinreich bira mundialmenti konxedu es frazi: lingua padron e un dialetu ku tropas se tras.
Es frazi lapidar signifika ma tudu lingua ta rializa atraves di dialetus, ma tudu dialetus ten gramatika i ma tudu dialetu ten kondisons di ser lingua padron. Istu e, utentis di kada dialetu ka ta papia kada un di se manera, pabia kada dialetu ten se gramatika, kada dialetu ten “e si ki ta fladu”, “e ka si ki ta fladu”, ten normas.
Isu signifika ma mesmu ki nos falar era dialetu di purtuges, el al tenba se gramatika i purtantu kada Kabuverdianu ka al papiaba di se manera.
3º razon
Nu ta konsigi distrinsa si un Kabuverdianu sa ta papia varianti di Santiagu o varianti di Brava o varianti di Santanton, pabia grosso modo ten so un manera di papia na kada ilha. Ora, si kada Kabuverdianu ta papiaba di se manera, nu ka al podeba distingi kada varianti.
Ti ki Kabuverdianu di ilha A tenta papia varianti di ilha B, gentis di ilha B ta kuriji-l i ta mostra-l modi ki ta fladu na ilha B. Si kada Kabuverdianu ta papiaba di se manera, ka al tenba “e si ki ta fladu” pa ninhun varianti.
Tanbe nu ta kuriji stranjerus ti ki es da baraka na papia nos lingua. Ora, si kada Kabuverdianu ta papiaba di se manera, nu ka al podeba kuriji stranjerus.
4º razon
Na tudu lingua, non so ta izisti variantis, mas tanbe ta izisti idioletus, istu e, na kualker lingua ta notadu pikenus diferensa na manera di papia entri ses utenti, dipendendu dizignadamenti: di orijen jiografiku i sosial di kada un; di formason di kada un; di idadi di kada un; i di rispetivu perkursu di vida. I isu signifika ma “papia di mesmu manera” ka signifika “papia 100% di mesmu manera” na ninhun lingua di es planeta, inkluindu na linguas ku padron.
Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
Publicada na edição semanal do jornal A NAÇÃO, nº 694, de 17 de Dezembro de 2020
