Por: Marciano Moreira
Atraves di ensaius anterior publikadu nes benditu jornal, dja nu odja ma nu pode papia na nos lingua ku kes algen ki ta papia papiamentu, enbora ku difikuldadi i ma es e serka di 340 mil (rizidentis i rispetivu diaspura). Trokadu kel li, e inpurtanti papia sobri orijen di papiamentu.
Ten diversus tioria sobri orijen di lingua papiamentu, nomiadamenti: ma papiamentu nase na arkipelagu ABC (Aruba, Boner i Korasau); ma Judeus Safardita di antigu Novu Olanda (atual Pernanbuku) ki leba-l; ma e skravus di Gore ki leba-l; ma e kriolu kabuverdianu ki ba pa arkipelagu ABC i ki ten stadu ta sofre rileksifikason.
Es ultimu tioria ki N ta akredita nel pabia ker karateristikas di papiamentu ker Storia di arkipelagu ABC ta korobora es tioria.
Sobri karateristikas di papiamentu, ta odjadu ma papiamentu e bazikamenti kriolu kabuverdianu ki sofre alterasons atraves di sekulus. Ki tipus di alterason? Alterasons trokadu intruduson di palavras spanhol, intruduson di palavras olandes i, ku menor pursentajen, intruduson di palavras di otus lingua, sima ingles, linguas indijena, linguas kua i linguas bantu. Ti ki N fla linguas indijena, N sa ta papia di linguas di tribus ki Eurupeus atxa la arkipelagu ABC, konxedu nomiadamenti pa linguas arauak. Linguas kua ta papiadu na zona di fos di Riu Nijer. I linguas bantu ta papiadu nomiadamenti na zona di atual Angola.
Sigundu un fonti: serka di 2/3 di leksiku di papiamentu ta ben di purtuges o spanhol; serka di 25% di leksiku di papiamentu ta ben di olandes; i kes otu serka di 10% di leksiku di papiamentu ta ben di restantis lingua ki dja N limia (dizignadamenti: ingles, linguas arauak, kua i bantu). Kuantu a leksiku di kua ku bantu, pusivelmenti trokadu novus leva di skravus ki lebadu di fos di Riu Nijer ku di zona di Angola pa arkipelagu ABC dipos di enraizamentu na ABC di skravus kabuverdianu.
Storia tanbe ta suporta es tioria. Konkretamenti, Spanhois txiga la na finais di sekulu XV. Es ka staba mutu interesadu na dizenvolvimentu di kel arkipelagu, mas sin, na kaptura indijenas pa leba-s komu skravus pa otus kulonia spanhol mas riku ku rikursus natural. Spanhois stevi la ti 1634, kuandu Olandezis spulsa-s di la. Nes piriudu di okupason spanhol, tevi dispovuamentu la arkipelagu ABC. Purtantu, ka tenba kondison pa nasimentu di un novu lingua.
Olandezis tenba inda un kulonia na nordesti di Brazil konxedu pa Novu Olanda (oji Pernanbuku) di 1630 ti 1654, kuandu Purtugezis rikaptura Pernanbuku.
Na altura, Judeus ki ta viveba sob duminiu di Purtugal ta xintiba menus liberdadi relijiozu ki Judeus ki ta viveba sob duminiu di Olanda. Trokadu kel li, parti di Judeus ki ta viveba li Kabu Verdi ba Novu Olanda kantu Olanda toma-l di Purtugal na 1630 i leba skravus kabuverdianu. Mas tardi, kantu Purtugal rikonkista Novu Olanda na 1654, parti di Judeus ki ta viveba la Pernanbuku ku parti di Judeus ki ta viveba li Kabu Verdi ba pa es novu kulonia ki Olanda konkista – arkipelagu ABC. Es Judeus pernanbukenu i kabuverdianu leba skravus kabuverdianu diretamenti di Kabu Verdi i/o via Pernanbuku.
Na kel altura (1630-1654), dja ta izistiba kriolu kabuverdianu. Purtantu, kes skravu kabuverdianu ta papiaba kriolu kabuverdianu. E kel li ki e orijen di papiamentu!
Konven lenbra leitor ma antis N papiaba li nes jornal di tioria monojenetiku i di rileksifikason – un di kes tioria sobri orijen di kriolus. Es tioria ta fla ma kriolus ten kuazi mesmu sintaksi pabia es ten mesmu orijen. Un difensor di tioria monojenetiku i di rileksifikason i ki ta difende ma kriolu orijinal e kriolu kabuverdianu, e invistigador musanbikanu José Carlos Horta (José Carlos Mucangana, https://tinyurl.com/2p887j2a)…
Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
