Por: Marciano Ramos Moreira*
N ta ben tenta risponde es purgunta ki amigus ten stadu ta po-m, dizignadamenti sob forma di kal entri diversus prununsia di un mesmu palavra di lingua kabuverdianu (lkv) ki e kuretu?
Nu ka ten inda un padron nasional. Sima sta na 3º parti di Dikretu-lei nº 67/98, di 31-12-1998 in 5º Suplimentu di BO nº 48, I Serii, Guvernu debe kria un instituison sientifiku pa stabelese un pruposta di padron nasional ku bazi na un izaustivu invistigason. Es pruposta di padron nasional debe ser objetu di referendu o di aprovason parlamentar.
Kuantu a prusesu di padronizason, dja N le diversus kaminhu ki dja sigidu na padronizason di otus lingua o ki linguistas ta aponta komu apropriadu.
Nes ensaiu, N ta spesifika, rizumidamenti, kel kaminhu ki ta parse-m mas apropriadu pa nos rialidadi di un tera demokratiku.
Povu ki ta kria lingua! Ka e linguista nen Stadu.
Un omi un votu e, desdi adopson di Diklarason Universal di Direitus Umanu na 1948, bazi pa skolha peranti interesis diverjenti di un kumunidadi sivilizadu i demokratiku.
Na demokrasia, prusesu di padronizason apropriadu e kel ki ta maksimiza votus pro na kazu di referendu peranti kualker otu prusesu di padronizason, garantindu ipso facto se aprovason.
Padronizason signifika, sima ta dikore di se etimu, sigi patriarka (pater, patronu) na ta uza lingua. Na demokrasia, “patriarka” e i pa es orden: povu, se maioria, koligason maioritariu o skritor / linguista mas amadu.
Istu e, padronizason ten ki bazia na studu izaustivu di tudu varianti i na apuramentu di riprizentatividadi sosial di kada rializason leksikal i di kada rializason sintaksiku prevalesentis na kada varianti pur forma a apruveita, pa es orden di prioridadi: kes rializason ki e kumun; kes rializason ki ten maioria di utentis, istu e, kuju pursentajen di utentis e superior a 50% a nivel nasional; kes 2 alternativa di rializason ki, konjuntamenti, ta maksimiza pursentajen di utentis riprizentadu, istu e, kuju pursentajen global di utentis e superior a 50% a nivel nasional. Pa kes rializason undi nen es ultimu opson ka e sosialmenti riprizentativu (maioritariu, istu e, superior a 50% a nivel nasional), sigi, pa izenplu, skritor o sientista di lkv ku mas admirador a nivel nasional. Spesifisidadis leksikal di kada varianti debe validadu indipendentimenti di numeru di utentis di kada varianti. Nes bazis, lkv padron ka ta ser ninhun varianti, mas sin, integrason di variantis.
Ku otus palavra, padronizason signifika agregason di nos variantis ku bazi na statistika i na demokrasia na es orden: e asi ki ta fladu (pa rializasons kumun); e asi ki normalmenti ta fladu (pa rializasons ku mas di 50% di utentis); e asi ku asadu ki normalmenti ta fladu (pa variantis di rializasons ki konjuntamenti ta maksimiza riprizentatividadi sosial, desdi ki konjuntamentu es rializasons ten mas di 50% di utentis); e asi ki fulanu fla (na presupostu ma es fulanu e maior referensia nasional enkuantu skritor o gramatiku). Tudu isu sen ignora kes rializason spesifiku di kada varianti ki e enrikesedor. Tudu isu sen ignora kes regra gramatikal bazilar, sima klareza i konsistensia.
Vistu izistensia di idioletus i subvariantis na anbitu di kada varianti, pa ifeitu di apuramentu di riprizentatividadi sosial di kada rializason leksikal i di kada rializason sintaksiku prevalesentis na kada varianti, istu e, pa ifeitu di apuramentu di padron di kada varianti, debe sigidu mutatis mutandis mesmu kaminhu supra rifiridu na anbitu prusesu di padronizason a nivel nasional.
Lkv padron debe orgulha tudu patriota pabia tudu patriota ta xinti riprizentadu nel.
Timenti Stadu ka da-nu padron nasional, kada un ta uza varianti(s) ki el kre. Na anbitu di kada varianti, strapulandu tezi di Avram Noam Chomsky sobri surjimentu di kriolus, kuretu, regra o gramatika e normalmenti kel forma di fla ki dja kristaliza atraves di jerasons. Signifika ma, si bu obi bu busdona ta fla algu di un manera, bu dona ta fla di mesmu manera, bu mai ta fla di mesmu manera, e pamodi es manera di fla kel algu debe konsideradu kuretu na poku na poku pa bu varianti o subvarianti.
Sendu lingua vivu, un forma di fla ki oji, di pontu di vista di gramatika, e ka kuretu, pode ben ganha sidadania si el persisti atraves di jerasons. Opostu tanbe e verdaderu.
En prol di efikasia kumunikativu, di klareza, ten kalons o visius di linguajen ki debe ivitadu, dizignadamenti susesivus supreson di sons di diterminadus palavra pabia es elizons ta aumenta pursentajen di palavras omofonu / omografu, ipso facto aumentandu situasons anbiguu.
Ka e pur akazu ki ta izisti siensia pa tudu lingua ki ta dadu valor nen ka e pur akazu ki tudu povu soberanu ta nxina siensia di se lingua na skola.
Difensor di lkv ka debe difende anarkia na lkv, sob pena di mas ruidu na kumunikason.
Konkluindu, kenha ki kre uza se varianti dretu, debe fika atentu ti ki gentis grandi ta papia, dizignadamenti konteranius i kontenpuranius di ses antipasadu. Alternativamenti, el debe studa gramatika o skritus di studiozus di lkv.
Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
