Por: Marciano Moreira*
Na nha post lisin http://tinyurl.com/beytf9c, nu odja rizumu di regras di alfabetu ki nos Guvernu dja ofisializa i izenplus di aplikason di kes regra (Dikretu-Lei nº 8/2009, di 16/03/2009, konjugadu ku Dikretu-Lei nº 67/98, di 31/12/1998, konfirivel, rispetivamenti, na http://tinyurl.com/oyvt2vr i na http://tinyurl.com/bleq37l).
Parti obrigatoriu di Dikretu-Lei nº 67/98 sitadu na 1º paragrafu, e so kes 11 Bazi di alfabetu kabuverdianu ki ta stabelese kes sinal grafiku (letra) ki nu debe uza na skrebe nos lingua i son ki kada letra ta riprizenta. Na Dikretu-Lei nº 67/98: es 11 Bazi sta ku titulu di “PRIMEIRA PARTE” (pajina 19); na 2º parti (ku titulu “RELAÇÃO DO ALUPEC COM A ESCRITA”, pajina 21), lijislador toma “liberdade de propor algumas formas possíveis” di ortografia. Purtantu, nu ta sigi-l si nu kre.
N sigi 1º parti (ki e obrigatoriu) na priparason di nha post rifiridu na 1º paragrafu. 2º parti (ki e fakultativu), N sigi parsialmenti. Pamodi? N ta pensa ma e midjor nu skrebe ku menus asentus di ki kes ki lijislador prupo pabia, rizumidamenti:
I) Kuazi tudu algen ki ta ben studa nos lingua na skola na futuru, ta komesa obi prununsias di palavras inda na bariga se mai. Purtantu, ti ki N skrebe, pa izenplu, “– N gosta obi muzika.”, Kabuverdianus ta le-l dretu sen asentu.
II) Kada pesoa meste, duranti se vida, 1 o 2 bes di splikason sobri prununsia di un mesmu palavra. Non tudu santu dia di se vida.
III) Exkluzon di asentus pode obriga-bu djobe na disionariu o purgunta modi ta prununsiadu un mesmu palavra 1 o 2 bes na bu vida. Obrigason di uza asentus, ta po-bu perde mas tenpu di kada bes ki bu skrebe un mesmu palavra asentuadu i isu duranti tudu bu vida.
IV) Nos lingua debe rigulamentadu pensandu non na nos ki sta na okazu di vida, mas sin, na nos netus, bisnetus, trisnetus, etc. Ora, ti ki es ta ben studa na skola di li alguns anu, es ta atxa sertamenti nos lingua ku disionariu ki non so ten splikason frenti kada palavra modi ki el ta prununsiadu, mas tanbe ki (na konputador) bu ta obi prununsia di kada palavra (sima gosi dja ten, pa izenplu, ku ingles).
V) Auzensia di asentus ta ileva ipso facto nivel di padronizason ortografiku di nos lingua, pois, pa un parti di leksiku di nos lingua, diferensas entri variantis sta na lokalizason di silaba toniku i/o na grau di abertura di un vogal (pa izenplu: kanta / kantá / kantâ). Es fenomenu ta diminui outrusin rizistensia a padronizason di nos lingua: i) el ka ta stafa skritoris di variantis ki e ka konsideradu baziku ku izijensia di po asentus pa diferensia ses prununsias di prununsia di varianti baziku; ii) ti ki N skrebe, pa izenplu, “ganha vida”, pesoas ki ta uza diferentis varianti, ta le-l kada un di se manera i tudu ta ntende i fika sabi. I kel li ki e objetivu di kualker kumunikason skritu. E ka nisisariu ben obriga, pa izenplu, un Santantonensi le “ganha” di nos manera nen visi-versa.
VI) E irasional altera regras di nos lingua pa fasilita stranjerus konplikandu nos vida.
VII) Ten linguas ki ses ortografia ka ten asentus, inkluindu latin ku prinsipal lingua di mundu di oji (ingles). Ingles e ka lingua maternu di maioria di gentis ki ta prende ingles.
VIII) Ku rilason a lingua purtuges, atraves di susesivus alterason ortografiku, sa ta ten kada bes menus palavras ku asentu… Alguns prugrama informatiku, inkluindu alguns di kes uzadu na televizon, ka ta aseita asentus… Na telemovel i internet, txeu utilizador di lingua kabuverdianu – partikularmenti kes joven – ka ta uza asentus o ta uza-s na pokus palavra…
Pur isu, N ta uza asentus so na es kazus: na substantivus propriu ki ka ta bazia na substantivus komun iventualmenti akonpanhadu di adjetivu i inda na kontestu undi omison di asentu ta bira mensajen anbiguu (palavras di mesmu klasi gramatikal ki ka e omofoni i ki, sen asentu, al biraba omografu). Pa izenplu: – N gosta di papá! / – N gosta di papa! (“papá” i “papa”, nes kontestu i sen asentu, pode jera anbiguidadi); mas, ka e nisisariu asentuason nes kontestu: – Papa da-m papa ku leti. Pamodi N ta asentua substantivus propriu? Pabia nomis di pesoas i di lugaris ka ta sta na grandi parti di disionarius i ses fonolojia e mas iregular, pabia e mas frekuenti etimus di es nomis ser di linguas ku fonolojia diferenti di di-nos.
*Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
